Het Algemeen Klinisch Laboratorium (AKL) leidt de weg in moleculair onderzoek

Samen met haar analisten zet Birgit Deiman moleculaire – of DNA-diagnostiek op. De twee grootste onderwerpen daarbinnen zijn de farmacogenetica en de liquid biopsy. Beide methoden helpen vast te stellen wat voor jou persoonlijk de best werkende therapie zal zijn. Dit heet personalised medicine of therapie op maat. De liquid biopsy en één derde  van het farmacogenetica-onderzoek worden twee tot driemaal per week uitgevoerd voor oncologiepatiënten. Eenmaal per week maakt het lab zogenoemde DNA-paspoorten.

Het AKL van het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven loopt voorop. Het voert bepalingen uit in opdracht van zorgverleners uit de regio. Ziekenhuizen uit de omgeving komen kijken en leren om deze bepalingen – die altijd in het Catharina Ziekenhuis worden uitgevoerd – vervolgens zelf aan hun patiënten te kunnen aanbieden. Birgit Deiman: “Dat is prima. Zo zetten wij dit waardevolle nieuwe vakgebied steeds verder en beter in voor de gezondheid van meer mensen.”

Het DNA-paspoort voor een therapie op maat
Of een voorgeschreven therapie goed en veilig bij je werkt, hangt af van je stofwisseling. Iedereen heeft een andere stofwisseling en reageert anders op een medicijn. De farmacogenetica levert al tien jaar het DNA-paspoort. Op zo’n kaartje staat het farmacogenetisch profiel dat de activiteit van de verschillende stofwisselingsenzymen beschrijft. Dit profiel helpt vast te stellen in hoeverre geneesmiddelen schadelijk of onvoldoende effectief kunnen zijn en welke dosering de juiste is.

Bij het voorschrijven van geneesmiddelen gaat men ervan uit dat iedereen geneesmiddelen met dezelfde snelheid kan afbreken. Maar dat is niet zo. Niet iedereen heeft voldoende enzymen die afbreken. Hierbij speelt erfelijkheid een belangrijke rol. Een DNA-test kan aantonen welke enzymen je wel en welke enzymen je niet hebt. En omdat DNA in iedere cel zit, volstaat bloed- of speekselanalyse om een DNA-profiel op te stellen.

Birgit Deiman: “Patiënten die in aanmerking komen voor bijvoorbeeld chemotherapie voor darm- of borstkanker, zijn gebaat bij farmacogenetisch onderzoek voorafgaand aan de behandeling. Deze middelen kunnen namelijk ernstige bijwerkingen geven of onvoldoende effectief zijn. Ook psychiatrische patiënten hebben baat bij zo’n paspoort omdat voor hun aandoening verschillende medicijnen beschikbaar zijn.”

“Het DNA-paspoort is het eerst ingezet voor psychiatrische patiënten. Met deze informatie kan een psychiater direct gericht het juiste medicijn kiezen in een passende dosering. Zonder deze voorinformatie kan het maanden duren voordat iemand is ingesteld op de best werkende medicatie. Zo verminder je dus perioden waarin een patiënt zich suboptimaal voelt en mogelijk bijwerkingen ondervindt.”

Het lab draait gemiddeld twintig paspoorten per week. Momenteel wordt gekeken naar 20 verschillende enzymen en binnenkort naar 27 enzymen. Bij ongeveer de helft van de aanvragen worden specifieke vragen gesteld over de omzetting van medicijnen. Voor het beantwoorden van deze vragen volgt Birgit Deiman de landelijke en de internationaal geldende richtlijnen en onderhoudt zij contact met onder andere het Erasmus Medisch Centrum, het Leids Universitair Medisch Centrum en de Stanford University school of medicine. Voor doseringsadviezen of alternatieven raadpleegt zij de ziekenhuisapotheker.

Met het paspoort kan de patiënt de informatie ook bij andere zorgverleners en de openbare apotheek laten vastleggen. “Wij werken nu aan het geautomatiseerd registreren van het DNA-paspoort in het ziekenhuisdossier van de patiënt en het digitaal beschikbaar maken van de informatie voor de openbare apotheek. Op deze manier kunnen wij voorkomen dat mensen geneesmiddelen krijgen, die niet bij hen werken of die zij niet verdragen.”

Liquid biopsy: snel, goedkoop en weinig belastend
Liquid biopsy is een techniek om met bloedmonsters vast te stellen of er sprake is van behandelbare kanker. Tot nu toe wordt de techniek vooral ingezet bij de diagnose van longkanker. De korte doorlooptijd is een groot voordeel. Een patiënt die op maandag een PET-CT scan laat maken, laat bij een sterke verdenking op longkanker, de volgende dag bloed prikken voor onderzoek. Op woensdagochtend is de uitslag er en is bekend of er al dan geen sprake is van een mutatie vanwege longkanker en hoe deze behandeld kan worden.

“Wij voeren moleculaire diagnostiek uit voor de hele regio voor veel verschillende opdrachtgevers.”
(Birgit Deiman, klinisch moleculair bioloog, Algemeen Klinisch Laboratorium CZE)

Birgit Deiman: “Wij onderzoeken het bloedplasma: bloed waar de cellen uitgehaald zijn. In dat plasma vinden wij kleine stukjes vrij DNA. Het DNA van een tumorcel herkennen wij aan zogenaamde driver mutaties. Dat zijn de DNA-veranderingen die aanzetten tot ongeremde groei.”

Om de driver mutaties te vinden zijn speciale bepalingen nodig, die niet kant-en-klaar te koop zijn. Birgit Deiman en haar team zetten de technieken zelf op. “Studenten, promovendi en een leverancier die speciale apparatuur kon leveren, hielpen daarbij. Nu lukt het ons tweemaal per week deze diagnostiek uit te voeren. Dat is wat de longartsen willen.” In het Catharina Ziekenhuis zijn de longartsen snel met deze techniek in zee gegaan. Zij raakten enthousiast en dragen de nieuwe methode uit onder hun vakgenoten.

Liquid biopsy biedt veel voordelen. De doorlooptijd is kort. Birgit Deiman: “Sommige patiënten zijn er zo slecht aan toe, dat zij soms de diagnostiek niet halen. De mutaties die wij vinden met liquid biopsy zijn behandelbaar. Hoe sneller je de diagnose kunt stellen des te sneller je iemand gericht kunt behandelen en hoe groter de kans dat je iemand nog kunt helpen. Tijd is belangrijk.”

De methode is aanzienlijk goedkoper dan onderzoek met (tumor)weefsel. Daarnaast is bloed geven voor de meeste patiënten veel minder belastend dan een stukje weefsel uit de longen laten weghalen. Enthousiast vertelt Birgit Deiman over een succes: “Een tachtigjarige man wilde niet meer meewerken aan het laten wegnemen van een stukje longweefsel. De vraag of hij wel bloed wilde geven voor diagnostiek, beantwoordde hij met ja. Met het liquid biopsy onderzoek werd een behandelbare gen-mutatie gevonden. Toen is de man met succes behandeld.”

Tot nu toe wordt liquid biopsy alleen ingezet om longkanker aan te tonen. De wens is liquid biopsy in de nabije toekomst ook te kunnen aanbieden om andere kankersoorten aan te tonen.

Catharina doet dit onderzoek ook voor ziekenhuizen in de regio
Het AKL van het Catharina ziekenhuis is het enige lab in de regio dat uitgebreide farmacogenetische diagnostiek bedrijft. “Wij voeren deze diagnostiek uit voor de hele regio voor veel verschillende opdrachtgevers: psychiaters, huisartsen, neurologen, cardiologen, internisten, longartsen, anesthesiologen, specialisten ouderengeneeskunde, basisartsen.”

Zeven jaar geleden pas startte in het Catharina Ziekenhuis het onderzoek naar de liquid biopsy methode. Sinds november 2021 is het Catharina Ziekenhuis het enige ziekenhuis in deze regio, dat dit diagnostisch onderzoek uitvoert op routinebasis. In opdracht van eigen longartsen maar ook in opdracht van ziekenhuizen in de regio: het Anna Ziekenhuis in Geldrop en het St. Jans Gasthuis in Weert. Sinds kort is daar het Máxima MC in Veldhoven bijgekomen.

De succesvolle onderzoeksmethode wint snel aan populariteit. Het Zuyderland Medisch Centrum Sittard-Geleen en Heerlen en het Maastricht Universitair Medisch Centrum zijn al in Eindhoven op bezoek geweest om zich de onderzoeksmethode eigen te maken. De gedachte is dat zij deze snelle en goedkope techniek zelf gaan inzetten.